Australia laiha juridisaun diskuti fronteira marítima – TL lakohi hakiduk

.

Jornal Nacional Diário - 02 de setembro de 2016

Nasaun viziñu Australia deklara ona katak, sira laiha juridisaun atu diskuti fronteira marítima ho Timor Leste. Tanba ne’e, sira seida’uk fó ulun atu diskuti fronteira marítima ho Timor Leste.

Hatan ba deklarasaun ida ne’e, Primeiru Ministru (PM), Rui Araújo hatete katak, Timor Leste avansa nafatin ho nia pozisaun.

“Se Australia argumenta katak, komisaun de konsiliasaun laiha juridisaun, depois komisaun negosiasaun konsiliasaun ne’e rasik sei rona argumentu sira ne’e hotu, depois ita deside,”dehan PM Rui Araújo ba jornalista sira iha Palacio Prezidensia Repúblika Aitarak Laran Dili, Kinta (01/09).

Nia hatutan, Timor Leste nia pozisaun katak, komisaun ne’e, legalmente konstituidu tuir tratadu ne’ebé iha, entaun iha mós kompetensia atu rona kestoens ne’ebé relasionadu ho disputa ne’ebé iha entre Australia ho Timor Leste.

“Ita nia pozisaun klaru, Xefi negosiador lidera hela ekipa ida konsiliasaun obrigatória, tanba ita nia posisaun katak, tanba Australia lakohi atu halo negosiasaun ho Timor Leste, entaun ita rekore ba mekanismu konvensaun interansionál ba direitu tasi ninian preve ona halo konsiliasaun,” katak Rui Araújo.

Alende ne’e, Xefi Governu ne’e mós informa katak, enkontru ne’ebé nia halo ho Prezidenti Repúblika (PR), Taur Matan Ruak ne’e, enkontru rutina hanesan bai-bain, hodi haree ba situasaun jeral nasaun ninian.

Rui Araújo haktuir, iha sorumutu ne’e mós,  nia  aprezenta ba Prezidenti Repúblika kona-ba preparasaun orsamentu ba 2017.

Xefi Governu ne’e hatutan, nia esplika detaillas uit oan kona-ba kalendáriu aprovasaun orsamentu jeral Estadu ninian, hodi ajusta ho Prezidenti Repúblika ninia kalendáriu, hodi nune’e to’o fulan Desembru, orsamentu 2017 nian bele aprovadu ona.

“Tanba ita hotu hatene katak, iha 2017 ita se iha eleisaun bo’ot rua, no Prezidenti Repúblika mós informa ba Governu katak, inprinsipiu sei laiha mudansa ba kalendáriu eleitoral,” relata Rui Araújo.

Nia afirma, buat sira ne’e sei halo tuir saida make eis Prezidenti Repúblika, Ramos Horta halo iha tinan 2012, mais i menus eleisaun sei hala’o iha fulan Marsu ou Juñu.

Alende ne’e, sira mós ko’alia kona-ba partisipasaun Timor Leste ninian iha Asembleia Jeral Nasoens Unidas nian ne’ebé sei hala’o iha fulan Setembru agora ne’e, nomós ko’alia kona-ba Prezidensia CPLP ne’ebé atu entrega ba Brazil.

Argumentu Australia laforte okupa tasi Timor

Organização Não Governamental (ONG), Lao Hamutuk, haree katak, argumentu Australia la forte atu okupa tasi Timor, liu husi prosesu delimitasaun fronteira marítima ne’ebé hala’o iha Tribunal Arbitrajen Haia, Holanda, foin lalais ne’e.

“Ami akompaña argumentu  ne’ebé maka  Australia  fo,  argumentu ne’ebé tuir ami Sosiedade Sivil Lao Hamutuk hanoin katak,  argumentu Australia ladun forte atu okupa tasi Timor,”esplika Juvinal Diaz, ba  jornalista iha ninia kna’ar fatin Bebora Dili, Kinta (01/08).

Tuir Juvinal Diaz,  Advogadu Australia ninian  estatementu   ne’ebé hanoin   katak,  konsiliasaun laiha jurisdisaun atu julga kazu disputa ida  ne’e, nia mos dehan katak, se karik,  desizaun ne’e sai mos laiha legal banding.

“Ami haree sstatementu sira hanesan  ne’e hatudu katak, Australia rasik laiha vontade diak atu negosia, defini fronteira marítima. Estatementu ne’ebé advogadu sira hato’o iha Den Haag reprezenta karakter Australia nian  ne’ebé hakarak okupa ema seluk ninia teritoriu,”dehan Juvinal Diaz.

“Advogado Australia ninia estatementu hanesan, Estadu  ne’ebé maka pecundang,  tanbasa maka ami  bolu  pecundang,  ita hatene Australia nasaun ne’ebé sempre koalia kona-ba demokratizasaun,  sempre koalia kona-ba respeita e prensipiu lei internasional, mas sira  ne’ebé maka iha ne’e hatudu katak, Australia laiha intensaun diak atu respeita mekanismu internasional,”dehan nia.

Husi prosesu delimitasaun fronteira marítima  ne’ebé maka hala’o foin lalais iha Haia, Holanda ne’e,   husi  Estadu Timor Leste ninian, lidera husi  Xefi Negosiadador  prinsipal delimitasaun fronteira Maritima, Kay Rala Xanana Gusmão, akompanha Ministru Estadu Prezidensia Konselhu Minsitru, Agio Pereira no Adjunta Elisabeth  Expostu.

Durante prosesu ne’e  hala’o lidera husi Prezidente meza Taksoe- Jensen  no advogado  husi Timor Leste ninian ne’ebé maka Estadu fo kontratu,   professor  Voluchan Lowe no Michel Wood Koong.

Iha aprezentasaun Kay Rala Xanana Gusmão nian ba Tribunal Haia, Holanda, hatete katak, Timor-Leste sei la hakiduk atu koalia kona ba delimitasaun FM ho Australia, tanba ne’e direitu TL nian.

“Ami la hakiduk. Timor sei luta. Ami la mai hasu favor. Ami mai hodi husu ami nian direitu iha lei internasional,”dehan Xanana Gusmão iha Tribunal Arbitrajen, Haia, Holanda, Segunda (29/08/16).cos/avi

.