segunda-feira, 12 de junho de 2017

PROGRAMA DALAN BA ELEISAUN PARLAMENTAR-TVE HO PREZIDENTE PLP, BELUN BOOT TAUR MATAN RUAK


PROGRAMA DALAN BA ELEISAUN PARLAMENTAR-TVE
HO PREZIDENTE PLP, BELUN BOOT TAUR MATAN RUAK

Parte I

Kalan di’ak hasoru malu fali ho ha’u Otelio Ote iha Programa dalan ba eleisaun Parlamentar. Hanesan ita hotu hatene katak, kalan ida ne’e ita iha bainaka espesial, bainaka ne’e fóin daudauk mak remata nia-mandatu hanesan Prezidente Repúblika (2012-2017), ohin nia mai hamutuk fali iha Partidu ida ho naran Partidu Libertasaun Popular (PLP), S.E. Sr. Taur Matan Ruak.

Kalan ida ne’e ita sei ko’alia kona-ba istoria partidu nian, ita mós sei ko’alia vizaun no misaun partidu nian, ita mós sei ko’alia oinsa preparasaun partidu ne’e ba eleisaun parlamentar 2017.

JORNALISTA: Fóin daudauk PLP halo kongresu ba dahuluk loron tolu kedas, i remata iha loron ida ke importante loos, 20 Maiu, loron ida ne’ebé  monu ba komemorasaun Ainversáriu Loron Restaurasaun Independensia ba dala 15. Molok  tama ba tema, uluk nana’in ha’u hakarak husu, razaun saida PLP hili loron 20 fulan Maiu  hodi hili nia estrtura difinitivu sira no fó tomada de posse?

PREZIDENTE PLP, TAUR MATAN RUAK (TMR): Bom em primieur lugar, ha’u hakarak fó saudasoins espesial ba haree na’in no rona na’in TVE, partikular militante, simpatizantes no apoiantes Partidu Libertasaun Popular (PLP).Orgulllu no onra boot ba ha’u primeira ves mai iha estudio TVE  para bele fahe hanoin oituan kona-ba Partidu Libertasaun Popular nian.
Kongresu kuaze loron tolu, dia 18,19 no 20, ha’u hanoin kongresista sira la hili sala, liuliu tanba iha loron ida ne’e realmente ha’u-nia mandatu remata i entaun oportunidade ba ha’u para  bele partisipa, ne’ebé ha’u hakarak fó saudasaun espesial ba kongresista PLP ne’ebé hili loron ne’e hodi fó oportunidade ba ha’u ba partisipa i eleje ha’u ba Prezidente Partiu Libertasaun Popular nian.

JORNALISTA:Bainhira iha loron ikus, S.E. eleitu hanesan Prezidente Repúblika, ita ba hamrik hanesan Prezidente Partidu ida, fatin ne’ebé la hanesan, baibain hamrik hanesan Prezidente Repúblika  i derepente hanesan Prezidente Partidu?

TMR: Ha’u hanoin, ha’u kontente loos, liuliu tanba pozisaun boot iha nasaun ida mak Prezidente da Repúblik, ne’e hanesan Jeneral karik ha’u tun fali mai Koronel, ne’ebé ha’u kontente loos, normalmente ema kontenete tanba sae pangkat, mas ha’u kontente tanba tun pangkat. Ha’u mai iha partidu ida ne’ebé nia kompozisaun partikamente mai hosi adeptus, simpatizantes, militantes, membrus hosi partidu barbarak hanesan;CNRT, FRETILIN, PD ne’ebé sira sente katak loron to’o ona hasees an hodi harii fali ida i provavelmente ita aprezenta, oposaun alternativas di’ak no hanoin di’ak liu ba ita-nia  nasaun, depois de 15 anos sira akompaña  esperiénsia, atividades, jestaun no lideransa partidu sira ne’ebé ukun.

JORNALISTA: Hanesan Prezidente Partidu ida, hamrik la hanesan Prezidente Repúblika, ne’ebé hanesan matan tilun ba ema hotu, ida ne’e ita simu hanesan responsabilidade fóun todan ida ou simples atu hahuu luta foun ida hodi hametin ita-nia estadu di’ak liutan?

TMR:  Ha’u kontente bele iha ambiente ida seluk, ha’u-nia vida tomak ne’e militar, militar ne’e normalmente konfronta dezafius i kuandu tama partidu ha’u haree katak klubu sira seluk mós iha, entaun halo ha’u motivadu liutan para bele dezafia ho partidu sira seluk hodi hatudu realmente sé mak bele, não e, intermus kapasidades, intermus de vizaun, ida ne’ebé mak di’ak liu para fó oposaun ba sidadaun sira hili para labele lorloron ita mak lakeru diki diki lakeru dikin.

JORNALISTA: Ita hahuu ho istoria partidu nian, molok ita mai hanesan Prezidente partidu, partidu ne’e eziste ona tinan 2 se ha’u la sala, ida ne’e tanba idea hosi ita nian?

TMR: Ha’u hanoin idea liuliu mai hosi sira ne’ebé funda 35 mill, ne’ebé oferese sira-nia kartaun eleitoral ba halo rejistu ou grupu sira ne’ebé halibur sira para hateten katak ita mós bele moris, ita mós bele hetan fatin no lian iha Timor, loke dalan ba fó kontribuisaun, sira harii. Ha’u apresia i ha’u akompaña durante  tinan rua nia laran i la’o ho sira, mesmu ha’u hatene Jeneral ida kuandu ba funu lori soldadu foun ne’e arsikadu loos. loloos ha’u ba CNRT ka ba FRETILIN, mas ha’u hanoin ho fóun ne’e di’ak-liu, nia abitu seidauk, fóun loos, fresku loos, ha’u hanoin ida ne’e di’ak liu duke ba sira ne’ebé iha distrasaun barak ona. Ne’ebé partidu sira-nian, ha’u oferese ha’u-nia prestimu, ha’u-nia kapasidade para ho sira atu evita  alternativas ida, ideas ida di’ak-liu ba ita-nia povu em komparasaun ho partidu sira seluk nian.

JORNALISTA: Ohin ita temi ema rihun 35, entre sira ne’e iha ema na’in hira mak figura importante iha partidu nia laran, ha’u atu dehan katak sé mak fundador loloos iha Partidu PLP?

TMR: Ami la iha fundador mesak ida, partidu seluk ne’e iha fundador ida ka rua de’it, ami-nian ne’e sira ne’ebé mak oferese sira-nia kartaun eleitoral hamutuk 35 mil, sira ne’e mak fundadores PLP. Ne’ebé tinan lima mai se ha’u hakarak sai, tinan sanolu mai ha’u hakarak sai, na’in ne’e iha hela, ha’u mai hanesan aumenta tan de’it, ne’ebé ha’u la’ós na’in ba partidu ida ne’e.

JORNALISTA: Razaun saida mak PLP mósu?

TMR: Mósu para fó opsaun alternativa governasaun, ita akompaña partidu sira ne’ebé ukun, sira-nia programa polítiku, sira-nia governasaun liuliu CNRT, FRETILIN, PD, Frente Mudansa, sira iha oportunidade no sira seluk ne’ebé tempu ikus mai la  hetan. Ita haree, ita apresia mas ha’u mós hanoin katak bele iha opsaun di’ak-liu, alternativa di’ak-liu  i PLP mósu para  konkore no fó opsaun, fó alternativas ba sidadaun sira hodi hili ida ne’ebé di’ak liu tuir sira hanoin no sira-nia interese.

JORNALISTA: Partidu ida ne’e naran Libertasaun Popular, ita bele dehan iha signifikasaun ketaketak  entre libertasaun ho popular?

TMR: Uluk ita liberta ita-nia nasaun, agora liberta ema, entaun ida ne’e liberta ema, liberta povu hosi ki’ak, mukit no analfabetismu.

JORNALISTA: Se karik ida ne’e mak ita hili motto “HISIK KOSAR BA MORIS DI’AK”, nu’udar save ba Libertasaun Popular?

TMR: Moto ami hili kada sirkuntansia, liafuan ida para responde i dadaun ne’e ba eleisoins agora ne’e ami nia Motto mak: REKURSU FAHE HANESAN, OPORTUNIDADE HANESAN, DISKRIMINASAUN LAE! tanba ami haree katak  governu sira agora, VI Governu Konstitusional sira tau matan liu ba Kosta Sul no ba Oecusse i Munisipiu sira seluk ne’e so para simu anin de’it, entaun ami bele fó opsaun ida, inves de haree de’it Munisipiu rua, ami fó alternativa ba Munisipiu sira seluk fó oportunidade para dezenvolve sira-nia an.

JORNALISTA: Bele esplika vizaun loloos Partidu PLP nian?

TMR: Ami iha hanoin ruma, ke orienta liuliu ami-nia vizaun. Ami nia vizaun mak oinsa  ajuda harii estadu de direitu demokratiku ne’ebé ema hotu-hotu iha lei nia okos, demokratiku tanba fó oportunidade ba governasuan ukun,ne’e na’in mak povu, partidu hotu-hotu  atu hetan oportunidade para ukun  simplismente implementa aspirasaun ne’ebé povu fó fiar.

JORNALISTA: Partidu hotu-hotu iha liafuan ida ne’e, iha diferensia karik espesial hosi liafuan ida ne’e? Partidu barak uza  liafuan hanesan, karik PLP iha difirensia oituan?

TMR: La iha diferensa iha ko’alia, mas iha difirensa iha aplikasaun, pelo faktu ami-nia partidu ho naran Libertasaun Popular, signifika mandatu ka ukun ne’e povu nian portantu ami so kumpri buat ne’ebé  tuir interese no aspirasaun ita-nia povu nian.

JORNALISTA: Saida mak misaun hosi Partidu?

TMR: Ami-nia misaun mak, oinsa refórsa ita-nia independensia i refrosa independensia ne’e haree ba aspetu rua, ida  refórsa ita-nia identidade no ida harii sistema ekonómiku ida  ne’ebé viavel, sustentavel no lori benefisiu ba ita-nia sidadaun sira, por outrolado perpara jerasaun fóun sira para ke sira bele perpara-an para hetan oportunidade hodi ukun no dirije  hodi lori ita-nia nasaun ba oin.

JORNALISTA: Kona-ba  reforsa identidade, saida mak PLP atu luta ba ida ne’e?

TMR: Bom, ami iha programa ida, ita sei to’o iha ne’eba, ha’u esplika ami-nia programa, defeza de identidade ita-nian ne’e saida mak ami hakarak halo bainhira karik ita-nia povu fó fiar ba PLP.

JORNALISTA: Populasaun sira mós hakarak hatene, ema ne’ebé tama Partidu PLP mai hosi klase ou grupu ida ne’ebé?

TMR: Hotu-hotu dezde estudantes, agrikultores, veteranus, traballadores, ema hotu-hotu ne’ebé haree ba ami-nia partidu nia programa di’ak liu, sira bele adere, sira bele partisipai involve iha partidu nia laran, i ami nia odamatan nakloke ba timoroan sé de’it.

JORNALISTA: Karik involve mós ema sira ne’ebé uluk lakohi ukun an?

TMR: Konserteza, buat ida ne’e ita tau tiha ba kotuk,i hela ba ita-nia istoria de’it ona, agora iha ne’e ba oin ne’e iha dezafiu boot ida tan halo nusa mak serbisu hamutuk para hetan moris di’ak ba ita-nia sidadaun sira.

JORNALISTA: Partidu sira agora daudaun iha hela faze dala ikus nian kona-ba preparasaun lista foun ba membru Parlamentu Nasional, oinsa ho PLP?

TMR: Bom ami-nia lista kandidatura intrega tiha ona i kriterias ne’ebé tuir lei ami tenke kumpri é ke iha 90 membrus, iha 30 feto no 60 mane.

L Oinsa ho prosesu rekrutamentu ba membru sira ne’ebé atu ba tuur iha Parlamentu?

TMR: Ami-nia mai hosi Munisipiu sira no nasional, sira ne’e mak tama iha lista.

JORNALISTA: Bele temi tok kriteria saida de’it mak PLP iha tuir ho lei eleisaun parlamentares nian?

TMR: Portantu lei fó kriteirus ida mak feto, entre mane rua iha feto ida, i ami halo tuir legalmente tuir lei  para bele hetan aprovasaun i passa hodi partisipa iha eleisoins.

JORNALISTA: Karik haree mós nivel edukasaun no figura?

TMR: Sira ne’ebé tama hirak ne’ebé iha kofiansa eleitoradu,i eleitoradu vota nia tenke haree sé mak nia atu vota ba.

JORNALISTA: Oinsa ho nivel edukasaun?

TMR: Normalmente kiik liu mak desimu segundu ano.

JORNALISTA: Bahira ita halo rekrutamentu, ita haree ba potensia iha nasional ka ou potensia hosi Munisipiu?

TMR:  Munisipiu i Nasional.

JORNALISTA: Komparasaun, maizumenus ema nasional porsentu hira, no Munisipiu hira?

TMR: Ami-nia porsentu boot ne’e mai hosi Munisipiu.

JORNALISTA: Lista sira ne’e ita intrega ona ba Tribunal Rekursu haree, karik iha oportunidade seluk atu troka ema sira iha lista molok atu ba eleisaun?

TMR: Ha’u hanoin agora la iha, anaunser, talves sirkuntansia seluk obriga karik bele halo mas normlamente agora lae.

JORNALISTA: Oinsa ho fiskais sira?

TMR: Fiskais lista ne’ebé fó tenke kada sentru votasaun iha na’in 3 entaun ami tenke perpara 3203 fiskais portantu ne’e esfórsu boot ida ke ami tenke halo para bele mós hetan fiskais di’ak para ajuda prosesu eleisaun.

JORNALISTA: Ne’e kobre hotu iha munisipiu sira?Tanba se fiskais la iha ne’e bele perigu i tauk komputador mak fó fali rezultadu?

TMR: Em prinsipiu ha’u konfia sistema ne’ebé ita iha, tanba ami lakohi espekula buat ne’ebé ita la haree hanesan espekulasaun, tanba ami konfia sistema i ami sei halo efsorsu dentru mekanismu ne’ebé iha  para kontribui ami-nia efsorsu ne’e rasik, ho ami-nia kbiit ne’ebé iha para kredibiliza di’ak liutan ita-nia  elesisoins.

JORNALISTA: Kona-ba ema ne’ebé atu hamrik iha palku leten, iha ona ema atu hamrik iha palku leten ba kampaña?

TMR: Ne’e barak loos, Jeneral barak loos, preparadu ne’ebé ami prepradu loos.

JORNALISTA: Ema sira ne’ebé sei hamrik iha palku mak fator ida importante atu bele atrai eleitor sira  atu fó sira nia kofiansa de votu?

TMR: Ha’u hanoi, ita-nia sidadaun sira agora la’ós haree de’it ba ida ne’e, ida ne’e ida, mas kiik liu, haree é programa, programa ne’e di’ak ka lae, tanba kadaves mais sidadaun sira esklaresidu sira rasional liutan, la hanesan uluk ke ho emósaun, tanba ne’e mak partidu barak mósu tan, uluk partidu rua tolu de’it. Partidu mósu tan nia ema mai hosi ne’ebé? Realmente mai hosi partidu boot sira.

JORNALISTA: Se ita haree partidu antigu sira hanesan FRETILIN i CNRT, iha mós partidu fóun mósu mai hanesan PLP, PUDD KHUNTO i sira seluk tan. PLP nia pozisaun entre partidu fóun ho tuan,hamrik iha area ida ne’ebé?

TMR: Ami hanesan de’it, tuir lei, tuir porsedimentus legais ita-nia ne’e, partidu sira hanesan de’it, agora so iha eleisoins mak haree ida ne’ebé mak realmente liu ida ne’ebé, ne’e hanesan mós jogador sira ou tim sira ba hasoru malu iha kampu, ne depois de jogu, se ita gaba an uluk ne’e risku ba ita.

JORNALISTA: PLP iha potensia atu kompete ho partidu sira seluk?

TMR: Ami fiar tanba rejistu de’it ami hetan 35 mil, ne’e iha tempu badak loos, agora depois de tinan rua, muito mais organizadu, muito mais agresivu iha kampu politiku, ha’u  hanoin  ami sei hetan fatin.

JORNALISTA: Oinsa programa kampaña ou orariu ba kampaña?

TMR: Ami prepara programa i sei submete ba CNE no STAE, iha ne’eba mak sira sei haree, tanba partidu barak talves iha ne’eba sei rigorozu para depois ida labele perturba ida seluk nia atividades, mas em prinsípiu ami preparadu ho ajenda ida di’ak a nivel nasional.

JORNALISTA: Kona-ba edukasaun ba fiskais sira?

TMR: Ami iha ema ba ida ne’e.

JORNALISTA: Antisipasaun ba disturbiu?

TMR: Ha’u hanoin ne’e la iha, disturbius sei la iha, eleisoins Prezidensias 2012, ha’u-nia tempu totalmete difirente ho eleisoins Prezidensiais 2017 i ha’u fiar katak eleisoins parlamentares sei di’ak liu, i tanba hanesan ha’u dehan beibeik ona, lider di’ak hamósu seguidores di’ak, lider aat, nia seguidores mós aat. Ha’u hanoin lider iha Timor mesak di’ak de’it, tanba ne’e nia seguidores mesak di’ak hotu de’it. Entaun halo polítika ida sivilizadu, ne’ebé ibun mak ko’alia, kuandu ba ona liman kabu ai kabun ne’e dehan selvagem.

JORNALISTA: Iha loron hirak ikus ne’e, públiku influensia ho notisia sira karik oinsa bele iha konfrontasaun PLP ho CNRT karik ou ho FRETILIN?

TMR: Sira ne’ebé mak hanoin problema karik, mas ema ne’ebé hanoin positivu ne’e la iha, agora sira ne’ebé serbisu la iha mak loron kalan hanoin problema iha, tanba problema seidauk iha mas iha sira-nia ulun problema nakonu uluk tiha ona. Ami PLP garante sei problema la iha, uniku problema e dazafius ba dezenvovlimentu, oinsa mak lori moris di’ak ba povu.

JORNALISTA: Bele klarfika oituan liafuan ida Xanana ho Alkatiri hases hosi ha’u?

TMR: Ita-boot ohin husu ha’u nia programa, agora ita husu fali Mari Alkatiri ho Xanana Gusmao. Ha’u lakohi kalan ne’e sira rua toba la di’ak, ha’u hakarak fókus ba programa tanba iha manifestu polítiku barak loos atu transmite ba eleitoradu sira. Ha’u respeita sira na’in rua, Maun Xanana ami rua serbisu hamutuk tinan barak i Sr. Mari iha Mósambique naran mak ha’u hatene, ne’ebé ha’u hakarak fókus ba programa.

JORNALISTA: Saida loos mak importante programa PLP nian ba futuru karik bainhira hetan asentu parlamentar?

TMR: Ami aprezenta programa sia (9), programa tolu(3) hanesan importante i programa neen (6) hanesan normal. Governu ida sai governu ida seluk mai, nia bele kontinua hala’o nafatin. Tanba saida mak programa tolu urujenti liu? Urujenti liu tanba loloss halo tiha ona, maibé ita la halo i entaun agora tempu para ita halo i PLP hakarak asumi ida ne’e hanesan responsabilidade ida  prioritariu atu halo.Primiru identidade :Identidade ko’alia kona-ba saida?

Em primeiru lugar ko’alia kona-ba ita-nia restu mortais sira ne’ebé mate ba funu ke ohin namkari hela iha fati-fatin, PLP kompromete ida ne’e sai prioridade ida. La iha razaun, la iha sentidu depois de 17 anos  ita budu hela sira, hada hela sira lemo-lemo iha Timor laran tomak. Sira mate para ita moris, sira mate para ohin ita goza i entaun fórma di’ak ida para fó gratidaun ba sira-nia sakrifisiu i ita tau sira iha fatin di’ak no dignu. Ne’e primeiru. 

Segundu :Ami kompromete hakarak atu hadia ita-nia uma lulik sira no ita-nia kapela sira. uma lulik iha ligasaun espiritual boot tebes ba moris ita-nia povu nian, ita-nia inan-aman sira aleinde maioria katóliku mas tambem sira kontinua nafatin sira-nia  tardisioins sira.

Terseiru :Ami hakarak valoriza papel lia na’in sira, para ida ne’e, hamorin fila-fali lei tradisional, lei tradisional iha funsaun liuliu ba prevene konflitu. Ezemplu ita iha tarabandu iha fatin-fatin iha Timor laran tomak, i tarabandu sira ne’e iha impaktu maka’as ba estabilidade suku no aldeia sira, entaun ami hakarak haburas fali ida ne’e. Ida seluk ami hakarak valoriza no dezenvolve di’ak ita-nia primeira jerasaun ezersitu Timor nian, ke ita-nia mordaor sira. Ita-nia morador ne’e hanesan jerasaun primeiru ezersitu ita-nian  ne’ebé uluk kedas iha ita-nia avon vida von sira nia tempu kuandu funu hasoru Portugues sira, sira uza tais, tau manu fulun, tara espada, tara morten, belak no kaibauk sira ba funu, entaun ami hakarak valoriza sira. Hanesan ne’e mós ita-nia inan ferik sira tebe dai, hamósu ita-nia materiais ornamentais hanesan belak, morten i bele halo hanesan industria  para ita-nia katuas sira no inan sira iha tempu festa tardisional  simu bainak sira bele uza para labele aban hanesan Prezidente mai mak ohin kalan ba ku’a fali eskarlata, tau fali kalen, entaun ne’e primeiru programa  ke ami iha.

Segundu, Integrasaun : Tanba sa ami tau atensaun ba ida ne’e? Tanba integrasaun ne’e oinsa mak ita integra ita-nia sidadaun sira iha prosesu dezenvolvimentu.Para integra sira, ita tenke organiza sira, organiza para ita mobiliza, entaun primeiru lugar programa integrasaun ne’e ami tau matan ba veteranus no antigus kombatentes sira. Ba veteranus no antigus kombatentes sira, primeiru lugar muda lei estatutu veteranus i antigus kombatentes, tanba iha nasaun seluk hanesan Aústralia para hetan estatutu veteranu  fulan neen ou sia de’it, iha Timor  sira ne’ebé uluk iha baze de apoiu tinan tolu, balu tinan neen, sira la hetan títulu veteranus, ne’e provoka deskontentamentu iha Timor laran tomak. Entaun ami hakarak muda estatutu para bele integra sira seluk ne’ebé la hetan, bele hetan tuir sira-nia partisipasaun, i por outorlado ami mós hakarak deskuti di’ak liutan ba pensaun ne’ebé ohin loron governu fó ba ita-nia veteranus no antigus kombatentes sira para ke nia labele sai pezu mas nia sai fator ida ba uniaun veteranu sira-nian no dezenvolvimetu ekonomia nasaun, tanba pensaun ba veteranus sira se kontinua hanesan ne’e, sei sai pezu boot liu ba estadu.

Terseiru lugar ba ita-nia jovem sira, ita-nia jovem sira pratikamente sira iha mehi iha sira-nia vida, la iha ema ida mak tau matan sira, entaun ami hakarak tau matan liuliu  ba ita-nia jovem sira, tau atensaun ba sira-nia formasaun, sira-nia edukasaun fórmal, sira-nia edukasaun tékniku profesionál, ami defende serbisu militar obrigatoriu, serbisu patriótiku, no serbisu nasional service ba  volontariadu hanesan mós organiza sira ba brigadas kombate hamalah, mal nutrisaun, kombate analfabestismu no kombate distruisaun no degradasaun meu ambiente, signifika sira hanesan fórsa ida ke ita labele haluha sira aleinde futuru mai ne’e,futuru sira nian. Iha uma uma sira-nia inan-aman mak tau matan ba sira, iha nasaun estadu ou governu mak iha obrigasaun boot  tau matan ba sira, orienta sira para ke hetan futuru ida di’ak.

Kuartu, ami hakarak tau matan mós ba traballador sira no agrikultor sira, agrikultor iha Timor kuaze 80% i sira ita abandona, Ministériu Agrikultura tinan 15 ne’e  ita importa fós, importa na’an importa buat hotu, menus ita la iha kapasidade para abastese ita-nia merkadu internu i muito menus para atu fa’an ba liur, entaun ami hakarak tau matan ba sira ho hanoin fóun no halo mudansa para ke produsaun bele aumenta, por outrolaud hanesan mós ita-nia  inan feton sira, Jéneru, estadu tenke fó papel ida akresentadu, papel ida boot liu ba feto, tanba sira jestor familia nian, sira tau matan ba sira-nia oan sira-nia saúde no edukasaun, i entaun ha’u nia hanoin, PLP nia hanoin ba feto sira tenke fó sira-nia atensau tomak.

Tuir mai Orienta ba governasaun, ami defende governasaun ida “INTEGRADU, MOOS, KOMPETENTE NO EFISIENTE, tanba governasaun ida hanesan ita-nian agora, buat ida nia halo loron ida halo fali loron sanolu, buat ida loron sanolu nia halo fali tinan ida nian, ne’e ita la ba oin, mundu ohin la’o lais liu, mudansa ne’e lais loos, ita la iha tempu para atu lakon hodi propre estadu sai fali pezu boot ida ba sosiedade i sai obstaklu ba dezenvolvimentu ita-nia nasaun nia. Ne’e programa tolu ba ami urujente.

Depois tuir mai ami iha programa neen (6) ne’ebé programa moris di’ak,moris dia’k ne’e iha sub-programa hitu (7), primeiru abitasaun, ami tau atensaun ba abitasaun, planu estratéjiku abitasional, ba zonas urbanas no zonas rurais. Kintu no Sestu Governu halo uma  MDG’s, mas MDG’s ne’e so para gasta osan de’it i ohin MDG’s naran mak iha mas uma atu la iha ona tanba dodok hotu ona, entaun ami lakohi halo ida ne’e, ami hakarak halo abitasaun ida dignu ba ita-nia sidadaun sira iha Dili, organiza sira di’ak liutan para labele ita duni sira halai tun sa’e, halo tiha uma iha ne’e dehan estadu nia rai duni tiha, hanesann agora iha Beto atu halo aeroportu ita duni sira, iha Tasi tolu ita atu duni sira ida ne’e não, sira merese respeitu, tanba ne’e ami hakarak tau atensaun ba abitasaun hanesan mós zonas rurais sira, ami nia partidu karik ita-nia populasaun fó fiar, ami hakarak subsidia konstruksaun abitasaun uma  ba ita-nia inan-aman sira iha foho, ne’e primeiru. Segundu agua no sanementu, ha’u haree uma MDG’s ne’ebé governnu halo, halo tiha uma, sintina la iha no bee moos la iha, ha’u hanoin ne’e ita fó ezemplu aat ba ita-nia sidadaun sira, tanba ne’e segundu lugar ami hakarak fó bee no saneamentu.Terseiru lugar alimentasaun, eletrisidade, edukasaun, saúde no seguransa sosial, ne’e pakote ida  ke halo parte programa  moris di’ak nian.

Em segundu lugar ami iha, setor ida naran produtivu, setor produtivu ne’e ko’alia kona-ba setor primariu, setor sekundariu no setor tersiariu. Setor primariu ko’alia kona-ba peskas no agrikultura, investimentu tenke maka’as para aumenta produtividade no mós peskas nian, ita bele aproveita rekrusu ne’ebé iha tasi, tanba kada tinan ita lakon 250 milloins de dollares amerikanu iha peskas ilegal, finalmete ita lori barko Xines sira mai peskas, maibé ita nunka investe para ita-nia sidadaun sira kapasita an hodi aproveita rekursu ida ne’e.

Segundu lugar, setor sekundariu :Setor sekundariu mak ita ko’alia kona-ba industria mediu no kiik sira, Governu dadaun ne’e tau atensaun liu ba industria estrativas Pétrolifeiras, mas ha’u hanoin ita-nia indústria kiik sira bele fó empregu ba ita-nia sidadaun sira, hanesan mós setor tersiariu, setor turismu ko’alia kona-ba turizmu, Timor furak la halimar mas ita la iha kapasidade atu dada turista mai ita-nia rain i entaun ne’e area ida ke ami tau atensaun.

Tuir mai iha konektividade, oinsa mak ita dezenvolve transportes sira hanesan aérea, marítimas no terestres para ke ajuda. Hanesan mós telekomunikasoins para ajuda ita-nia populasoins sira ba mai lais no sasan ba-mai lais. Dadaun ne’e ita uza mak estrada maka’as liu, estrada ita presiza manutensaun di’ak, mas uza ró é fasil liu tanba la iha manutensaun, hanesan mós ita dezenvolve transportes aéreas, tanba ita iha primeiru aviaun mas ne’e la’ós Timor nian, ne’e ZEESM nian fali, loloos ne’e Timor nian mak ZEESM uza karik ne’e loos, agora ZEESM nian mak Timor uza ha’u hanoin diskriminasaun ida ke inaceitavel, sé mak inventa ida ne’e, ha’u hanoin nia la iha nosaun. Ida seluk Aviaun Air North ba Darwin uma ora i mea karu liu fali ita ba Jakarta ka ba Singapura. Depois 15 anos ita komprensivu hosi sorin dependete ba Indonésia no sorin seluk dependente ba Aústralia, tanba sa ita labele dezenvolve ita-nian rasik kuandu ita iha intrese para dezenvolve ita-nian. Ne’e konektividade.

Tuir mai ami iha kuartu programa, ida ne’e ba ekonomia i finansas públikas,  halo nusa mak ita produs barak liu, oinsa mak ita fahe rikeza sira no mós ita poupa di’ak liu buat ne’ebé ita iha. Tanba ita haree  finansas públikas, ita iha problema, iha 2012-2015 tinan lima nia laran, governu gasta ona 8 mil milloins dollar amerikanu, agora ita-nia fundu iha $16 billoins, ne’e signifika katak tinan 10 tan osan ne’e hotu ona,  karik ita kontinua gasta nafatin hanesan ne’e, anaunser aban milagre ida mósu mai lori tan $16 billoins mai, se lae iha  tempu badak osan ne’e sei hotu.

Kintu, ami iha  programa defesa nasional seguransa, no relasoins internasional, oinsa mak ita tau matan di’ak liu.

Sestu iha Justisa, diretus umanus no demokrasia portantu ami iha programa 9, 3 urujenti no 3 prioridades.Karik eleitoradu sira fó konfiansa ba PLP, ita dezenvolve oinsa? Ami nia prinsipiu mak riku fahe hanesan, oportunidade fahe hanesan, Governu agora sira iha polus dezenvolvimetu rua, Suai no Oecusse, ami sei halo neen: I:Lautem, II: Baucau no Viqueque, III: Manatuto (area sentral) VI : Aileu, Manufahi, Ainaro,Covalima, Bobonaro no Ermera V: Dili, Liquica Atauro no VI: Oecusse. Ami presiza 4 mill miloins  ital, metade hosi buat ne’ebé Governu gasta iha tinan lima para ami halo Timor ne’e moris dala ida de’it, la’ós hein Oecusse la’o tiha mak Baucau tuir fali, antes to’o ida ikus ne’e ema mate hotu ona, tanba sira la iha ona oportunidade ba hein, ha’u hanoin jovem sira mós la iha tempu para atu hein, ha’u mós la iha tempu, PLP mós la iha tempu, tanba ne’e mak ami-nia palavra de ordem ami dehan :Vota ba PLP, vota ba mudansa, lalika lakon imi nia tempu, tanba ita lakon ona tempu tinan 15, tanba ne’e PLP aprezenta alternativa ida  ke talves uniku mas  bele salva ita-nia rain, salva ita-nia osan ne’ebé iha i salva atu ita labele lakon tan tempu.

JORNALISTA: Bele esplika signifika hosi vizita suku 442?

TMR: Ha’u-nia vizita ba suku sira ne’e programa ida ne’ebé ha’u halo ba ha’u-nia an wainhra ha’u simu posse hanesan Prezidente Repúblika, tanba durante tinan lima kotuk, ha’u defini prioridade rua, ida mak halo oinsa involve ita-nia sidadaun sira atu partisipa iha prosesu dezenvolvimentu, ida seluk halo nusa mak serbisu ho Governu para ke presta serbisu ida di’ak ba ita-nia sidadaun sira, tanba ne’e halo ha’u vizita suku sira, para agardese sira ba buat-hotu ne’ebé sira halo para ohin Timor sai livre no indpendente, tanba ukun an la monu hosi la lehan mas ne’e mai hosi kontribuisaun siadadun sira nian. Segundu  infórma ba inan-aman sira saida mak ita halo ona no saida mak ita seidauk halo, seidauk halo tanba saida? i halo ona ne’e nia rezultadu ne’e nusa. Terseiru hatudu dalan ba sira no husu sira-nia partisipasaun i ha’u fó serbisu ba sira, primeiru lugar husu sira para konsentra iha ekónomia familiar, segundu husu sira investe iha edukasaun, haruka sira-nia oan sira ba eskola, terseiru husu sira kuidadu saude, hadia nutrisaun i últimu ha’u husu sira serbisu hamutuk, tanba ema ida ninia fórsa labele kompara ho ema barak nian, tanba ida mesak labele so ita barak mak bele, ne’e ho obejtivu ida i ha’u sente gratifikante loos, kontenete loos tanba ha’u  bele visita ita-nia inan-aman sira iha foho. Ida ne’e Prezidente seluk mai sei labele halo tan, i ne’e sei hela ba memoria nasaun nian.

JORNALISTA: PLP iha ambiasaun atu manan iha eleisaun, iha trajetu ruma ba kadeira iha Parlamentu Nasional?

TMR: Primieru lugar ami hakarak manan barak para tama governu, maibé se lakonsege, pelumenus sai opozisaun ida kredivel, iha kapasidade bele intervein iha polítika vida nasaun nian, liuliu dezenvolvimentu ekonomiku ita-nia nasaun nian.
.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.