terça-feira, 15 de março de 2016

Sinál perigu sei iha konsekuénsia

.


Dadus sira foin dadaun ne’e ladún fó korajen ba futuru finansiàl ba nasaun ne’ebé depende ba esportasaun petróleu ida ne’e. 

Problema ne’e la’ós de’it tanba presu mina-rai ne’ebé nafatin maizumenus $40/barríl, maibé merkadu finanseiru mundiál ne’ebé monu, no mós dollar Estadus Unidus ne’ebé sa’e (halo ita nia investimentu iha moeda sira seluk lakon nia valór) tolan tiha rendimentu potensiál sira hosi Fundu Petrolíferu Timor-Leste. Retornu investimentu husi Fundu Petrolíferu nian iha 2015 negativu tokon $21. Bainhira ita tau hamutuk ho rendimentu ki’ik hosi fa’an petróleu no gas no levantamentu boot hosi Fundu Petrolíferu atu finansia orsamentu estadu nian, entaun Fundu Petrolíferu hahú monu ona – iha Janeiru nia rohan, Fundu Petrolíferu nia saldu iha biliaun $16.04, saldu ida ne’ebé menus liu dezde Abril 2014 no menus biliaun ida kompara ho fulan ualu liu ba.

Ema sira ne’ebé servisu iha setór petróleu no finansas nian sempre hatudu sira nia optimizmu, no sira espera katak sira loos hela katak presu mina-rai sei sa’e tan, merkadu finanseiru sei sai di’ak, no dolar Estadus Unidus sei estabiliza hasoru moeda sira seluk. Karik buat hirak ne’e mak akontese, saldu Fundu Petrolíferu nian sei monu tun neineik liu. Maske nune’e, Fundu sei bele de’it hahú sa’e bainhira polítiku na’in sira iha fuan boot no hare ba tempu naruk liu tan atu hakotu despeza públiku nian ba iha mega projetu sira ho benefísiu ne’ebé hamosu hela duvida – ita seidauk hare planu ohin loron nian ne’ebé hakarak atu muda diresaun.

Maske nune’e, fatór ida iha buat hanesan ne’e labele troka ona; buat ne’e labele muda tanba finansas global ka orsamentál ne’ebé prudente. Ita nia rezerva petróleu no gas ne’e labele renova fali – bainhira ita fa’an ona, sira labele iha tan. Vice Ministru Finansas foin lalais ne’e fó hanoin ba ofisiais sira seluk atu lalika preokupa ba presu mina-rai ne’ebé tun tanba 90% hosi Timor-Leste nia riku-soin petróleu no gas ne’e ita supa no esporta tiha ona.

Realidade mak, hanoin ida ne’e ho esperansa demajiadu liu. Tuir deklarasaun rezerva ne’ebé foin lalais ne’e publika hosi Santos, parseiru ida iha projetu Bayu-Undan, 93.3% hosi Bayu-Undan nia depózitu “provadu” ne’e fura hotu ona. Timor-Leste nia kampu seluk ba produsaun mina-rai, Kitan, taka ona. Maske Greater Sunrise bele dezenvolve iha loron ruma, maibé disputa fronteira ne’ebé la hatene bainhira mak hotu ne’e, ulun toos ba LNG namlele ka dada kadoras no duvida balu ba profitabilidade bele han dékada balu tan atu resolve.

Iha tempu ne’ebá, karik ita nia Fundu Petrolíferu sei labele eziste tan. Karik ita kontinua atu aseleira despeza estadu nian, subar tiha kustu total sira hosi empréstimu nian, osan hosi ne’ebé mak ita sei hetan atu selu fila fali ita nia tusan? Oinsá ita sei halo manutensaun ba ita nia estrada no aeroportu foun no furak sira ne’e? Buat ida importante liu mak, bele ka lae ita nia mestre/a, doutór/a, polísia, funsionáriu/a públiku sei kontinua atu serbí ita nia povu bainhira laiha ona osan atu bele selu sira?
.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.